Khi các ca đậu mùa khỉ đang tăng dần trên toàn cầu, các nhà lãnh đạo và nhà nghiên cứu về sức khoẻ cộng đồng tự hỏi liệu chúng ta có thể kiềm hãm sự bùng dịch. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã phát biểu rằng nguy cơ biến thành đại dịch là thấp dựa trên tình hình hiện tại, nhưng đã có hơn 1000 ca nhiễm được xác nhận ở gần 30 quốc gia mà thường không có bùng phát dịch
Các quốc gia bao gồm Canada, vương quốc Anh và Mỹ đã bắt đầu tiến hành một chiến dịch gọi là ‘tiêm phòng vòng tròn' để ngăn độ lây lan của virus. Chiến dịch bao gồm tiến hành tiêm vaccine đậu mùa - được cho là có hiệu quả với đậu mùa khỉ vì hai virus có họ hàng với nhau - cho những người đã tiếp xúc gần với những bệnh nhân đậu mùa khỉ.
Natalie Dean, một nhà thống kê sinh học tại đại học Emory ở Atlanta, Georgia, nói chiến dịch này có nhiều hạn chế. Tuy vaccine được cho là an toàn và có hiệu quả cho người bị đậu mùa, nhưng dữ liệu về hiệu quả chống đậu mùa khỉ thì còn hạn chế. Chiến dịch tiêm vaccine còn kèm theo việc truy vết tiếp xúc chặt chẽ, và có khả năng không được áp dụng trong tất cả các quốc gia. Ngoài ra, người dân phải chấp thuận tiêm loại vaccine có một số tác dụng phụ tuy hiếm gặp, nhưng rất nghiêm trọng.
Tiêm phòng vòng tròn có thể là một công cụ rất hữu dụng, Dean nói, nhưng nó cần được áp dụng sớm - khi số ca nhiễm vẫn dễ quản lý. “Khi số ca tăng dần và ta tính toán về số lần tiếp xúc của mỗi bệnh nhân với những người xung quanh, số liệu sẽ trở nên phức tạp.” Khung thời gian vàng để ngăn chặn virus thâm nhập sâu vào quần thể người và động vật ở những quốc gia hiện đang bùng dịch là rất hẹp.
Những lo lắng này được làm rõ hơn vào ngày 3 tháng 6, khi Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh (CDC) của Mỹ báo cáo số liệu của bộ gen cho thấy rằng ít nhất hai chủng của virus đậu mùa khỉ chịu trách nhiệm cho việc bùng dịch. Tìm kiếm cho thấy virus có thể đã lan truyền trên toàn cầu sớm hơn nhận định trước đó. Nhưng Andrea McCollum, một nhà dịch tễ học dẫn đầu nhóm nghiên cứu poxvirus cho CDC tại Atlanta, Georgia đã phát biểu rằng, số liệu mới từ bộ gen không thay đổi nỗ lực của trung tâm để ngăn chặn truyền lan dịch bệnh, nó sẽ làm phức tạp vấn đề trong việc điều tra nguồn gốc bùng dịch ban đầu.
Dự trữ vaccine đậu mùa
Một vài quốc gia đã tích trữ vaccine đậu mùa, phần lớn là vì chính quyền sức khoẻ cộng đồng lo lắng rằng variola - con virus gây nên đậu mùa mà đã bị diệt chủng 40 năm về trước và từng giết 30% số người nhiễm bệnh - có thể bị dùng như vũ khí hoặc vô tình bị thả từ phòng thí nghiệm nơi các mẫu thử nhỏ vẫn đang được giữ. Có hai loại vaccine đầu mùa chính vẫn tồn tại hiện nay. Mỗi loại chứa chủng poxvirus sống, được gọi là virus vaccinia, mà liên quan mật thiết đến virus đậu mùa. Vaccine ‘thế hệ hai' có thể gây nên một số tác dụng phụ nghiêm trọng trong vài trường hợp hiếm vì chúng có chứa vaccinia mà có thể tự phân hoá trong tế bào của người.
Phiên bản ‘thế hệ ba' có ít tác dụng phụ hơn vì chúng chứa virus đã yếu đi.
Các loại vaccine đậu mùa này được cho là có tác dụng đến 85% cho các ca nhiễm đậu mùa khỉ, dựa trên thông tin từ CDC và WHO, cả hai tổ chức đều trích từ “các số liệu cũ từ châu Phi". nơi mà các vụ bùng dịch đã diễn ra trong hàng thập kỉ, để củng cố lập luận. Nhưng những thông số này có nhiều lỗ hổng, Dean cảnh báo.
Số liệu đến từ một nghiên cứu quan sát vào năm 1988 tiến hành ở Zaire (hiện tại là Cộng hoà dân chủ Congo) gồm 245 người đã bị nhiễm đậu mùa khỉ và 2278 người tiếp xúc với bệnh nhân, theo McCollum. Vì vaccine đậu mùa thế hệ hai và ba tạo nên một kháng thể ở người tương tự như tác dụng từ vaccine thế hệ một (hiện tại không còn sử dụng), các nhà khoa học nghĩ rằng những loại vaccine mới cũng sẽ có tác dụng tương đương với đậu mùa khỉ. Thêm vào đó, có các bằng chứng thuyết phục từ các nghiên cứu trên động vật rằng các loại vaccine sẽ có tác dụng với đậu mùa khỉ, nhưng các vaccine mới này vẫn chưa được thử nghiệm trực tiếp trên con người, Dean cho biết.
Khác với phản ứng ngăn ngừa lây nhiễm ở Sars-cov-2, các chuyên gia sức khoẻ cộng đồng hiện tại chưa tính đến việc thực thi chiến dịch tiêm vaccine diện rộng cho đậu mùa khỉ. Đó là vì các quốc gia hiện đang trữ nhiều vaccine thế hệ hai hơn là thế hệ ba - và các tác dụng phụ của vaccine thế hệ hai không phù hợp cho trẻ em, người có thai, những người có hệ miễn dịch yếu hay những cá nhân có một trong các loại bệnh da ‘eczema'. Vaccine thế hệ ba, loại mà chỉ số ít quốc gia có dự trữ, sẽ có ít tác dụng phụ hơn và vì thế có thể được kê khai cho nhiều người hơn.
Ở thời điểm hiện tại, rủi ro đến từ đậu mùa khỉ cho phần lớn dân số chưa đủ cao để tiến hành tiêm ngừa diện rộng, nếu tính cả những tác dụng phụ và các vấn đề dự trữ thuốc, Daniel Bausch, quản lý của trung tâm FIND, một liên minh toàn cầu chuyên về các mối nguy hại và an toàn sức khoẻ thế giới tại Geneva, Switzerland, đã chia sẻ. Nhưng nếu virus bắt đầu lây lan ở phần dân số dễ tổn thương hơn như người có thai hay trẻ em, và phát hiện rằng bệnh có tỉ lệ tử vong cao hơn dự đoán, thì tính toán về rủi ro-lợi ích có thể thay đổi.
Trong năm nay, chưa có ca tử vong vì đậu mùa khỉ nào được nhận ngoài châu Phi. Tuy nhiên, 4.7% số người nhiễm đậu mùa khỉ ở bảy quốc gia tại phía Tây và Trung Phi trong 2022 đã tử vong. Ifedayo Adetifa, người đứng đầu của Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Nigera tại Abuja, cho biết các nhà khoa học đang đau đầu về lựa chọn tiêm vòng tròn hay tiêm trên diện rộng.
Các quốc gia thành viên của WHO đã quyên góp hơn 31 triệu liều vaccine đậu mùa cho trung tâm để dùng trong các trường hợp đậu mùa khẩn cấp, vậy mà các liều thuốc đó chưa bao giờ được dùng để chống đậu mùa khỉ tại châu Phi.
Dữ liệu còn thiếu
Thông thường, đậu mùa khỉ sẽ gây nên sốt phát ban, thỉnh thoảng sẽ gây nên những vết u chứa dịch trên da. Nếu không được chữa trị, chỗ nhiễm trùng có thể sẽ biến mất trong vài tuần - nhất là ở những cá nhân có khả năng nhận điều trị chữa trị.
Bavarian Nordic, tập đoàn công nghệ sinh học đến từ Hellerup, Đan Mạch, là người tạo ra vaccine đậu mùa thế hệ ba MVA-BN, phát biểu vào ngày 30 tháng 6 rằng công ty sẽ bắt đầu nhận các đơn hàng do nguồn cung toàn cầu cần vaccine. Nếu các quốc gia có lượng trữ vaccine đậu mùa thế hệ ba tăng lên, Raina MacIntyre, nhà dịch tễ học về các bệnh lây nhiễm tại trường đại học New South Wales ở Sydney, Úc, cho rằng việc dùng vaccine cho một chiến dịch tiêm vòng tròn chống đậu mùa khỉ là “khờ dại".
Cho đến hiện tại, Hoa Kỳ đang kê khai vaccine đậu mùa thế hệ hai hoặc ba cho những cá thể ở mức rủi ro tiếp xúc ‘cao' hoặc ‘vừa', theo CDC qui định là những người có “tiếp xúc trực tiếp không có đồ bảo hộ” với da và chất dịch từ người bị nhiễm đậu mùa khỉ, hoặc là người đứng trong vòng 1.8 mét (6 feet) với một người nhiễm bệnh. Vaccine đậu mùa được cho rằng sẽ bảo vệ khỏi nhiễm bệnh đậu mùa khỉ nếu được tiêm trong vòng bốn ngày kể từ khi tiếp xúc, dựa theo CDC.
Nhưng dữ liệu từ thực tế để củng cố hướng dẫn này vẫn còn thiếu. Khi các vaccine thế hệ hai trong kho ở Mỹ được tiêm một liều, vaccine MVA-BA là loại vaccine cần tiêm hai liều, hai mũi tiêm cách nhau 28 ngày. Vì dữ liệu nghiên cứu vẫn còn thiếu, hiện tại vẫn không chắc chắn liệu một liều MVA-BN có đủ để ngăn bệnh không, cho dù có được tiêm trong vòng bốn ngày sau khi tiếp xúc, McCollum nói.
Những khó khăn phía trước
Khi nhiều quốc gia sở hữu vaccine đậu mùa và tiến hành các chiến dịch tiêm vaccine vòng tròn, sẽ có sự khác biệt lớn giữa lý thuyết và thực tiễn khi áp dụng chiến thuật, MacIntyre cảnh báo. Trong lý thuyết, đậu mùa khỉ bị khắc phục bởi các chiến dịch tiêm vòng tròn vì nó lây chậm hơn đa số virus ở người và có thời gian ủ bệnh dài. Nhưng trong thực tế, sự thành công của phương pháp này dựa vào xét nghiệm diện rộng và các cơ sở theo dõi tiếp xúc, cũng như khả năng tiêm vaccine nhanh chóng cho các tiếp xúc rủi ro cao, cô nói.
Thêm vào đó, thuyết phục mọi người tiêm vaccine những là một khó khăn. Cho đến ngày 24 tháng 5, chỉ có 15 trong số 107 ca tiếp xúc cộng đồng và 169 trong số 245 nhân viên y tế tại vương quốc Anh đã đồng ý tiêm vaccine MVA-BN sau khi có khả năng tiếp xúc với đậu mùa khỉ ở mùa dịch hiện tại, dựa trên một báo cáo từ Eurosurveillance.
Bausch, người đã từng làm việc với WHO và chính quyền Anh vào lúc bùng dịch Ebola, đã nhận xét: Để tránh căng thẳng và các thông tin sai lệch, các nhà chức trách y tế sẽ phải giao tiếp rõ ràng với đại chúng vì sao các chiến dịch là cần thiết và vì sao chỉ có một số cá nhân cần được tiêm vaccine. Một lo lắng khác là những định kiến mọc lên từ các mùa dịch: đa số ca nhiễm tới hiện đại là từ nam giới có quan hệ tình dục với những người đàn ông khác. Bausch cho rằng, nếu dịch bệnh tiếp tục đối mặt với định kiến, nhiều người sẽ không muốn tuân thủ với các nỗ lực theo dõi tiếp xúc, và làm cho chiến dịch tiêm vòng tròn khó khăn hơn.
Để ngăn sự lây lan của virus, các chính quyền y tế cần phải nhìn nhận xa hơn việc tiêm phòng và tập trung vào việc cách ly và những sự cô lập, cũng như giáo dục cộng đồng, Bausch tuyên bố. Theo một nhận xét từ 2021 của Bausch với bệnh Ebola trong tạp chí Nature Medicine, tuy tiêm phòng vòng tròn đã có thành công, “một mình nó không giải quyết được mọi chuyện”.
Nguoi dich: Phuong Huynh
Bien tap: Chau Tran